De komodovaraan (Varanus komodoensis) is een hagedis uit de varanen familie (Varanidae) en ziet eruit alsof hij (net zoals de haai en de krokodil) een overgebleven dinosaurus is. Dit laatste is ook wel enigszins te verklaren als je bedenkt dat varanen afstammen van een groep hagedisachtigen (Lepidosauria), die zo’n 250 miljoen jaar leefden. Uit die groep ontstonden zo’n 40 miljoen jaar geleden de varanen, waaronder de supervaraan (Varanus priscus, ook wel bekend al Megalania). Deze supervaraan, die maar liefst 5-7 meter lang werd en ongeveer 40.000 jaar geleden uitstierf, werd als mogelijke voorouder van de komodovaraan gezien. Onderzoek heeft echter aangetoond dat de komodovaraan meer overeenkomsten heeft met de modernere reuzenvaraan (Varanus giganteus).
Kenmerken
Als 1 van de langste hagedissen ter wereld kan de komodovaraan wel een lengte van meer dan 3 meter bereiken. De enige varaan waarvan bekend is dat er nog langere exemplaren zijn is de Papoeaanse varaan, maar die is wel een stuk slanker en heeft een langere staart. De komodovaraan kan wel 150 kg zwaar worden en is daarom geclassificeerd als de grootste nog levende hagedis op aarde. Het gemiddelde licht een stuk lager overigens nl. 45 kg bij een gemiddelde lengte van 2,5 meter.
Qua bouw is het een echte hagedis, met een langwerpig lichaam en een lange staart, 4 gebogen poten en een platte, brede kop.
Dikke schubben en gruwelijke nagels
Bij de komodovaraan is de stevige staart langer dan het lichaam en zijn de poten uitgerust met gevaarlijke, stevige, gekromde en scherpe nagels. De komodovaraan is bedekt met schubben die zo dik zijn als een nagel. De huid van de staart en de kop is voorzien van huidbeenderen die bij het ouder worden fuseren en als het ware een soort maliënkolder vormen. Bij oudere exemplaren vormen deze kleine botjes vooral op de kop een soort helm.
De kleur van deze dieren is overwegend bruin tot olijfgroen, waarbij de rug bij oudere exemplaren vaak gelig wordt. De kop en poten zijn voor het grootste deel zwart.
Zintuigen
Om prooien, mogelijke partners en ook vijanden te detecteren gebruikt de komodovaraan zijn ogen, oren en vooral zijn tong. Het gehoor is niet al te best, een varaan heeft in tegenstelling tot zoogdieren maar één gehoorbeentje en kan daarmee frequenties van 400 tot 2000 hertz waarnemen.
Qua zicht gaat het goed tot enkele honderden meters, maar vooral bij bewegende objecten.
Het beste zintuig van de varaan is de reuk. Een varaan ruikt niet met de neus, maar met het orgaan van Jacobson (gevoelig weefsel in het gehemelte van de bek). Zoals veel hagedissen vangt de komodovaraan geurdeeltjes met de plakkerige, gespleten tong. Door die tong terug te trekken in de bek en langs het orgaan van Jacobson te halen worden de geurdeeltjes ‘verwerkt’. Door de enorme reukzin is de komodovaraan in staat om een rottend karkas op meer dan 8 kilometer te ontdekken.
Waar vind je de komodovaraan?
Behalve in dierentuinen (want de komodovaraan is als ‘dinosaurus’ een echte publiekstrekker) vind je deze varaan in Indonesië onder andere op het eiland Komodo (verrassend toch?). Op Komodo vind je ongeveer 1700 varanen op het eiland Flores vind je er ongeveer 2000 en op het eiland Rinca zo’n 1300. Deze aantallen zijn schattingen uit 2020.
Hoe leeft de komodovaraan?
Jonge dieren leven veel in bomen en in begroeide gebieden, maar volwassen dieren leven vooral op de grond. Net als andere varanen is de komodovaraan een handige klimmer en uitstekende zwemmer (ook kan hij tot wel 4 meter duiken).
Het dier warmt zich op in de zon (het is net als andere reptielen koudbloedig) en is overdag actief.
Voortplanting
Voorplanten kunnen ze zich heel het jaar door, maar gebeurt met name in de maanden juli en augustus. De mannetjes pikken in die periode geurstoffen in de ontlasting van vrouwtjes op. Mannetjes vechten met elkaar om een vrouwtje. Zo’n gevecht heeft veel weg van worstelen. Als het vrouwtje geen zin heeft om te paren laat ze dat duidelijk merken door sissende geluiden en agressief gedrag.
Opmerkelijk: bij komodovaranen is zowel monogamie als maagdelijke voortplanting ontdekt.
Jagen en eten
De komodovaraan kan tot wel 10 kilometer lopen op zoek naar voedsel. Jonge exemplaren leven voornamelijk van insecten, maar ook van kleine vogels en zoogdieren. Volwassen dieren eten grotere prooidieren zoals wilde zwijnen, paarden, geiten, herten (vnl. het Javaanse hert staat hoog op het verlanglijstje) of slangen.
Een komodovaraan kan kort sprinten met een snelheid van circa 20 kilometer per uur, maar in de praktijk valt het dier meestal aan vanuit hinderlagen zoals hoog gras. Vaak proberen ze de pezen in de poten van prooien door te bijten, zodat de prooi niet meer weg kan rennen. Ook worden met de grote, messcherpe klauwen de ingewanden uit het lijf gerukt en dan zijn echt alle kansen vrijwel verkeken. Om het echt af te maken bijt de komodovaraan de prooi in de hals of buik waardoor de prooi doodbloedt. Daarna wordt de prooi uit elkaar gescheurd en komen vaak andere exemplaren op de geur af.
Komodovaranen zijn vreetzakken en kunnen tot wel 80% van hun lichaamsgewicht in 1x opeten. Het zijn ook dankbare eters, want ze laten vaak maar 12% van hun prooi over. Bij leeuwen is dat bijvoorbeeld 25-30%. Varanen eten bijvoorbeeld ook gewoon de huid, hoeven en botten van hun prooi. Alleen de darminhoud van de prooi hoeft het dier niet.
Ook is deze hagedis niet vies van kannibalisme en heeft het geen moeite met het eten van de eigen jongen. Dit is ook mede de reden dat jonge exemplaren vaak in dichte begroeiing leven en zich door uitwerpselen van kadavers rollen om een onaantrekkelijke geur te krijgen.
De beroemde en beruchte beet van de komodovaraan
Lukt het niet om de prooi in 1x te doden, dan bezwijkt de prooi vaak alsnog vrij snel doordat de beet van een komodovaraan kan leiden tot shock, ernstig bloedverlies of vergiftiging. De beet zorgt voor een combinatie van bacteriën en gif. Het gif is niet zoals bij veel slangen weefselvernietigend, maar zorgt ervoor dat het bloed niet meer kan klonteren en dat de aderen verwijden. Het resultaat is dat gebeten prooidieren snel doodbloeden ..
Komodovaranen zijn overigens zelf immuun voor dit gif van soortgenoten.
De komodovaraan en de mens
Dit dier is gezien zijn omvang en wapens in staat een mens te doden, maar er zijn maar weinig gevallen bekend.
Bedreiging
De komodovaraan is niet heftig bedreigd en heeft ook geen natuurlijke vijanden, maar vanwege het kleine leefgebied is het dier toch als kwetsbaar geclassificeerd.